ABD, Osmanlı’ya “haraç” vermekten bunalınca “antlaşma imzalayalım” demişti
“Stratejik Ortaklık” 191 yaşında
Vakanüvis
Bugün 7 Mayıs. Amerika Birleşik Devletleri (ABD) ile Osmanlı İmparatorluğu ortasında imzalanan birinci antlaşma olan ticaret antlaşmasının 191’inci yıldönümü. “Osmanlı – ABD Ticaret Antlaşması”, gerek müzakereye giden süreç, gerekse muahede kararları açısından enteresan ayrıntılara sahip.
ABD GEMİLERİ, HARAÇ VERMEDEN AKDENİZ’DE DOLAŞAMIYORDU
Türk- Amerikan bağlantıları, Osmanlı Devleti’ne bağlı Kuzey Afrika Beylikleri, öbür ismiyle Garp Ocakları ile başlamıştı. Padişaha bağlı olan bu Ocaklar, Osmanlı İmparatorluğu ismine Atlas Okyanusu ile Akdeniz’de seyreden gemilerden “haraç” alıyorlardı. Bu ödemeler, Akdeniz, Ortadoğu ve Afrika kıyılarında ticaret yapmak isteyen ABD gemilerini önemli manada zorluyordu. Osmanlı İmparatorluğu vakit içerisinde pekçok gaile ile boğuşmaya başladığında ise Garp Ocakları Beylikleri, gemilerden vergi alma işini gerçek manada “haraca bağlamışlardı”. İş artık, vergi ya da haraç toplamaktan çıkmış, ABD gemilerine saldırırak ganimet toplamaya dönüşmüştü. Padişah vakit zaman bu beyefendileri korsanlık yapmamaları konusunda ikaz ediyordu.
Dumlupınar Üniversitesi Toplumsal Bilimler Dergisi’nin Ocak 2017 tarihli sayısında, Doktora Öğrencisi Selda Kayapınar’ın kaleme aldığı “1830 Osmanlı – ABD Ticaret Antlaşması Öncesi Amerika’nın Diplomasi Girişimleri” başlıklı makalesinde anlatılanlara nazaran, ABD dünya ticaretinde büyük bir yere sahip olan Akdeniz’de kelam sahibi olabilmek için Osmanlı İmparatorluğu ile iyi münasebetler kurmaya çalışıyordu. Osmanlı’ya bağlı Fas Sultanlığı ve Tunus ile antlaşmalar imzalayan ABD, asıl kıymetli antlaşmayı ise Osmanlı İmparatorluğu ile imzalamak istiyordu. Bu gelişmelerin akabinde Birinci Amerikan ticaret gemisi 1797 yılında İzmir’e, “George Washington” ismindeki birinci savaş gemisi de 9 Kasım 1800 tarihinde İstanbul’a gelmişti. Gemide, padişaha sunulmak üzere kıymetli armağanlar vardı. Bu periyotta ABD’nin Osmanlı topraklarında resmî elçisi olmadığı için iki ülke ortasındaki ilgiler, İngiliz konsolosları tarafından yürütülmekteydi.
ABD LİDERİ JACKSON ÖZEL HEYET GÖNDERDİ
ABD’li diplomatlar beraberlerinde İngiliz konsoloslar olduğu halde vakit zaman Babıâlî’deki yetkililerle görüşüyor, Amerikan gemilerinden alınan vergilerden şikayetlerini lisana getiriyor lakin her seferinde, “Osmanlı İmparatorluğu ve Amerika Birleşik Devletleri ortasında rastgele bir yasal ticari münasebet bulunmadığından ekstra vergi almaktayız. Mevcut durumda Amerikan gemilerinin Sultan topraklarında yasal ticaret hakkı yoktur” karşılığını alıyorlardı. ABD’yi rakip olarak gören İngiltere de fiili durumdan şad olduğu için bu ülke lehine çok fazla lobi faaliyetinde bulunmuyordu.
Süreç, ABD’nin istek ettiği süratte ilerlemeyince ABD Lideri Andrew Jackson, özel bir takım oluşturup, takıma Osmanlı İmparatorluğu ile mutabakatın imzalanması misyonunu vermişti. ABD Liderinin talimatıyla İstanbul’a gelen Charles Rhind, David Offely ve Commodore James’tan oluşan heyet antlaşma müzakerelerine başlamıştı. Heyet, dört haftalık bir bekleyişin akabinde Osmanlı bürokratları ile görüşme imkanı bulmuş ve antlaşmanın teknik kararlarına çalışmıştı. Osmanlı heyetinin başında Kaptan-ı Derya Koca Hüsrev Mehmet Paşa ve Reis-ül Küttâb (Dışişleri Bakanı) Hamit Efendi bulunuyordu. Antlaşma, 7 Mayıs 1830 tarihinde imzalanmıştı.
ZIMNÎ UNSURDA, OSMANLI’YA AMERİKA’DA GEMİ ÜRETİMİ KARARI VARDI
Osmanlı – ABD Ticaret Antaşması biri saklı, 9 husustan oluşuyordu. Saklı hususa nazaran, Osmanlı İmparatorluğu istediği taktirde ABD’de yolcu ve savaş gemisi yaptırma hakkı elde ediyordu. Antlaşmanin kararlarından kimileri da şunlardı:
“İster Müslüman isterse Reaya olsun, Osmanlı Babıalisinin rastgele bir tüccarı Amerikan limanlarından, ülkelerinden ve kentlerinden geçerken, en sevilen öbür ülkelerin tüccarlarının gördüğü muameleyi görecek ve verdiği vergiler tıpkı oranda olacaktır. Birebir formda Amerikan tüccarları, Osmanlı’nın iyi savunulan devletlerinden ya da limanlarından birine gelmesi durumunda, en sevilen müttefiklerin tüccar ve vatandaşlarının ödediği vergi ve kefaletler dışında makus bir muameleye maruz bırakılmayacaktır.İki tarafta da seyahat pasaportları sunulmalıdır. Babıâlî gerek gördüğü Amerika’ya ilişkin ticari noktalarda konsolosluklar kurabilir ve gerek gördüğü vatandaşlarını elçi olarak atayabilir. Şayet Osmanlı Devleti vatandaşları ile Amerikan vatandaşları ortasında bir dava baş gösterirse, hiçbir biçimde bir Amerikan elçisi bulunmadan karara varılmayacaktır. 500 kuruşu geçen durumlarda ise durum Babıâlî’ye aktarılacak ve eşitlik ve adalet kavramları içerisinde değerlendirilecektir. İki tarafa ilişkin savaş araç ve gemileri birbirlerine donanma sonları dahilinde arkadaşça hal takınmalıdır. Şayet iki taraftan rastgele birinin ticari gemilerinin yok olması durumunda, başka taraf hem tayfanın kurtarılması için hem de varsa kurtarılabilecek mallar için yardım etmek durumundadır.”
Ensonhaber