Erdal Öz, 1956 yılında a Dergisi’nin 7. sayısı için birkaç yıl sonra çok yakın arkadaşı olacak Edip Cansever ile bir söyleşi gerçekleştirdi.
Bu konuşmayla Cansever’in şiire bakışını, poetikasını ve şiir akımlarına bakış açısını görebiliyoruz. Söyleşi yapıldığında Erdal Öz 22, Edip Cansever ise 28 yaşında. Can Yayınları sayfasında yer alan habere nazaran, iki usta müellif koyu bir sohbete dalmış. Edebiyata ve şiire dair ne varsa konuşulmuş.
Noktasına virgülüne dokunmadan söyleşiyi sunuyoruz.
İşte 1 Kasım 1956’da yapılan o tarihi söyleşi…
ERDAL ÖZ: Yeditepe’nin son (116) sayısında “Kaybola” isimli bir şiiriniz çıktı. Orada şöyle bir yer vardı: “Yapılan bir şeydir şiir.” Bununla ne demek istiyorsunuz?
EDİP CANSEVER: Şiir yapılır diyorum yalnızca. Yazılan şeyse yazıdır. Duymak, dokunmak, koklamak bir de görmekle varılır şiire.
Siz, burada şiiri somut bir şeymiş üzere ele alıyorsunuz.?
“Biraz da o denli. Şiirle; kozmosu, insanın bir yanını, bir olayın bir gelişmenin süreğini kapsayabiliyorsunuz. Örneğin bir olay içinde, bir balığın gözlerinde, bir ışığın yansımasında, insanların ölüşüp gittiği bir savaş alanında, rastgele birinin, bir şiirini canlayabiliyoruz işte. Bu kıssada, romanda da bu türlü. Orhan Kemal’i okuduktan sonra bir fabrika çalışanı, insancıl olmayan bir davranış bakılarımızı değiştiriveriyor çabucak. Bu türlü kıssalar, şiirler bağlandıkları objelerden, olaylardan ayırt edilemiyorlar artık. Bir manzara oluyor kendilerince. Şiirse; elle tutulur, gözler görülür, yani özdeksel bir nen oluyor burada. Onu hiç ummadığımız istikametlerde anıvermemiz de, daima bu özelliğinden dolayı. Şiir yapmayı, insanlığın ortaklaşa damarını bulmaya eşitliyorum ben.”
Ya biçim? Ya kişilik?
“Sözler için yalnızca hoş olmak yetmiyor. Onların yaptırdığı işler de olmalı diyorum. Uygun bir şiir insanın devinimini değiştirir. Umutlar, sevinçler, iç rahatlıkları, uçarılıklar muştular bize. Biçimdi, kişilikti, bunları şiirin yaşarken ki durumunda aramalıyız. Ozanın işi salt kulağa güzel gelen kelamları düzenlemek olsaydı, hiç anlamadığımız hatta lisanını bile bilmediğimiz bir şiir bizi durmadan güzelleyebilirdi.”
Edip Cansever
Bunu biraz açıklar mısınız?
“Ahmet’in ayakları var”, “Boyalı iskemle güzeldir” derken, bunları okuyan kimse, Ahmet’in, iskemlenin, ayağın çizgilerini çizer evvel. Bir biçim, bir renk dünyası kurar kendine nazaran. Bu, şiirin düpedüz bakılan yanı, kolay yanıdır. Yapılan müşahede şiiri prensip olarak çözümlemeye fayda. Şiire varmaksa bu çizgi ve renk dünyasını aşmakla olur. Buysa bir eğitim işidir. Kendimizi giyime, sigaraya, yemek yemeye, eğlenmeye hazır tuttuğumuz üzere; şiirin tadına varmaya da hazır tutmamız gerekir. İşte o vakit üstümüze şiirin tartısı çöker. Ne yapsak ondan kurtulamayız artık. Kişiliği bu tesir cinslerinde aramalıyız. Biçimse ozanı kişiliğe götüren yollardan biridir yalnızca.”
Şiiri sınırlamış olmuyor musunuz?
“Tam bağımsızlığa ulaştırıyorum halbuki. Şiiri dar bir alan içinde benimsemekten kaçınıyorum.”
Lakin bağımsızlık derken yine bir manada sınırlama yapmış olmuyor musunuz?
“Her ozan kendince şiire bir bağımsızlık getirirken geniş manada şiiri bir sınırlamaya sokmaz mı? Ozan oldurduğu dünya bakımından bu sınırlamayı yapacaktır elbette. Esasen şiir tek insanın işidir. Bir kendine göreliği vardır. İşi bu yandan düşünürsek dediğiniz gerçek. Mevzular, belgitlemeler, daima yüzeyde kalan kavramlardır. Şiirin kendisi, ozanın tavrıyla, insanı, cihanı ele alışındaki başkalıkları verir. Örneğin dört ırkın, dört renkli insanı yoktur benim için. Sonra tam özgürlüğe kavuşmuş toplumlar da yok ki, insan bir lisanı dörtken almasın.”
a Mecmuası’nin 6. sayısında Cemal Süreya’nın bir kelamı vardı: “Çağdaş şiir gelip söze dayandı,” diyor. Son günlerin ortak kelamı. Bu hususta ne düşünüyorsunuz?
“Bir bakıma gerçek. Ozan sözlerin imkanlarını zorlamalı. Hatta yeni sözler yaratmalı, diyorum. Lakin bu efor, şiire yeni manalar, bilinmedik hazlar getirmek için harcanmalı. Cemal Süreya o yazısında; şiirin folklordan aşılanmasına tutuluyor. Bence korkulacak taraf bu olmasa gerek. Halk ağzını, halk tabirlerini yenileyerek de şiire yeni manalar hazırlanabilir. Hem günümüz ozanlarının birden fazla bu anlayıştan kaçınmıyorlar aslında.”
Erdal Öz
Kaybola şiirinizde şöyle bir yer var: “Deli ediyor onları sonsuzda / Çok isimli bir çay / Çok yuvarlak bir masa.” Sözgelimi, çok isimli bir çay yoktur dışımızda. Ya da çok yuvarlak bir masa olamaz. Yuvarlak vardır, lakin çok yuvarlak olamaz. Burada soyutlama sürecine giriyorsunuz, açıklar mısınız?
“Soyuta varmak, o akımı benimsemek, ozanın yapıtını kurarken araç seçmesidir bence. Ayrıyeten kara olanın kapkara olması üzere yuvarlak olanın da çok yuvarlak olması yanlış değildir.”
Soyutlamayı yalnızca bir araç, bir yol olarak mı ele alıyorsunuz?
“Bence o denli. Sonra bir işin şöyle ya da bu türlü ele alınmasına faal sebepler de olabilir. Hoşa harcanan uğraşlar yanında bunların da yeri vardır.”
Yalnızca bunun için mi?
“Soyut şiir günümüzün özentisi. Yenilik değil değişiklik. Bir moda daha doğrusu. Ne var ki dörütte soyutlamayı savunanlar bu eğilime aksi olanları, insanın iç dünyasını tanımamakla suçluyorlar. Soyut yapıtları yerenlerse ötekilerin gerçekte ilgisizliklerini kınıyorlar. Ben bu derece ayırmaları önemsemiyorum. Şiir yapmak toplumla ilgiler kurmaktır en evvel. Usta ozan, işi ne yandan ele alırsa alsın, sonuca varan adamdır. Soyut şiir yapıyorum diye bilinçaltı saçmalıklarını dökenler de, salt dış gerçeklere bağlanıp sanattan mahrum mısralar dizenleri de anlamıyorum ben. Hem işi biraz daha geniş tutarsak, bütün dörüt yapıtlarının birer soyutlama olduğu sonucunu da çıkarabiliriz.”
Bu ortada şunu da sormak istiyorum: Karanlık ya da aydınlık şiir diye bir ayırma yapılabilir mi?
“Sanmıyorum, bence karanlık şiir yoktur.”
Aydınlık şiir mi vardır yalnızca?
“İyi yapılmış her şiir aydınlıktır. Bir şiiri okuyup da onu karanlık bulanlar; o şiirin oldurduğu dünyaya kendilerini kapalı tutanlardır. İşi ozanın tarafından ele alırsak; şiire getirdiği yenilikler, derinlikler bakımından, kısa bir müddet içinde yadırganabilir. Lakin toplumun anlayışı geliştikçe o şiirlerde bu gelişmeye paralel olarak er geç daha bir aydınlığa kavuşuverirler.”
Günümüz ozanlarında ortak taraflar var. Sözgelimi detayları sıralamayı çok seviyorlar. Böylelikle şiirimiz gitgide bir sıralama, bir belgitleme şiiri durumuna girmiyor mu?
Bugünkü ortak mısra yapısına ne dersiniz?
“Bugünün ozanlarında, dış görünüşleri bakımından bir ortaklaşalık var. İğreti bir gözle bakarsak; bir ozanı, ötekinin tesirinde sanmak işten bile değildir. Ancak işi inceye vurduk mu, hepsi de iç özellikleri bakımından kendilerini belirli ediyorlar. Bu, Orhan Veli jenerasyonunda da böyleydi. Fakat ne var ki, genç neslin Orhan Veli neslindeki o ortaklaşa istikameti, örnek tutmasını gerçek bulmuyorum yeniden de o yandan bu yana çok şiir yazıldı. Bugünün ozanları epeyce bir şiir eğitiminden geçtiler. Bundan sonra da “tek ozan” olmanın yollarını araştırmak gerekiyor. Kişilikler kesin çizgilerle ayrılmalı.”
Bir ozanın öteki ozanlardan yararlanmasını gerçek bulmuyor musunuz?
“Öyle bir şey demedim. Usta bir ozanı eskitmek, onu iyi anlamakla gerçekleşir kanısındayım.”
Bir de günümüz şiirinin mısracılığı var. Kimi sefer şiirin bütünlüğü kalmıyor. Meğer şiirin bir bütünlüğü olmalı diyorum. O denli değil mi?
“Şiirin bütün olması gerektiğini savunanlara akıl erdiremiyorum ben. Niçin bütün olacakmış şiir? Bir de bu türlü düşünün, onların sizi yadırgaması kadar siz de onları yadırgayacaksınız.”
Lakin sizin şiirleriniz bütün. Çelişmeye düşmüyor musunuz?
“Dedim ya, bu türlü bir ayırmanın gereği yok. Şiirin hoşluğunu tartıya vururken bunları hiç mi hiç düşünmüyorum. Üzümü tartıyla, kumaşı metreyle ölçtüğümüz üzere şiiri de kendine mahsus bir araçla kıymetlendirmek gerekir.”
Şiirlerinizde makine dünyasına, onun bilgilerine bir tutkunluk seziliyor. Sözgelimi Uçaklı gök, Ağaç, diken, çamaşır makinesi , Aşkın radyoaktivitesi , Hoş atomların yaptığı ayak. Biraz açıklar mısınız?
“İnsan aklının son serüvenleridir şiir. Gecikmiş şiir olamaz. Toplumun gereksinmeleri beni makine dünyasını çözümlemeye, onun şiirini yapmaya götürüyor. Biz bilimin en gelişmiş çağındayız artık. Yeni fiziğin kuralları eskiyi silip süpürüyor. Göğe uydular salınıverecek nerdeyse. Füzeler uçuruluyor, fotoğraflar çekiliyor onlarla. İnsanın uzayları düşünmesi günlük işler sırasına giriyor artık. Bir göğe mi bakacağım, yanı başımda bir buzdolabı. Yolda mı yürüyorum, arabalar, motorlu araçlar gırla. Boşluk reaksiyonlarla delik deşik. Yalnız başıma mıyım? Atomların, hidrojen bombalarının korkusu sarmış yüreğimi. Lakin ben, bu makine dünyası karşısında iyimserim. Makinenin insan zekâsını sınırlayacağını, onu güdümlü bir robot haline getireceğine inanmıyorum. Üstelik tüplere, kıl borulara, çeliklere, vidalara tutkunum. Benim mutluluğumu sağlayacak olan o cansızları insan insan seviyorum. Elimden gelse boş vakitlerimi laboratuvarlarda geçirirdim.”
Son olarak bir şey daha sormak istiyorum. Şiirin faydalı olması, bir fayda sağlaması niyetini savunanlar var. Siz ne dersiniz?
“Şiir kullanılır. Düpedüz insanlardan olumlu beşerler yapar. Ekleme aracıdır bir türlü. Şiirin oldurduğu insan, ilah yaratığı insan değildir. En özgür, en faziletli toplumlar en çok şiir kullanmış toplumlardır. Şiir yok mu! Onu bir gün tek sözle yazarsak şaşmamalı.”
Ergül Tosun
Kitap sayfası için bağlantı:
Ensonhaber
