Türkiye’de Milletvekili seçimleri sanılanın tersine Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulması ile değil, Osmanlı Devleti devrinde yapılmaya başlandı. Demokrasinin değerli ayaklarından birini temsil eden seçim, Osmanlı Devleti’nde birinci sefer 1840 yılında Sancak idarî ünitesinde kurulan Muhassıllık Meclisleri ile oldu. Vergi toplamak maksadıyla kurulan bu meclisler, Müslüman halkın seçimle birinci kez tanışmasına vesile olmuş, seçim sistemi devirle halkın umumi seçimlere katılması cephesinde değerli gelişmeler göstermişti.
1876 ANAYASASI İLE YENİ SİSTEM
Halkın parlamenter bir idareye kavuşması 1876 Anayasası ile gerçekleşmiş lakin Anayasanın ön gördüğü seçim sistemi tam olarak uygulanamamıştı. Buna da münasebet olarak “zamanın yetersizliği” gösteriliyordu. Kanun-i Esasi’nin hazırlanarak ilan edilmesi uzun vakit alacağından birinci evvel seçimlerin yapılması yoluna gidildi. Binaenaleyh, Osmanlı tarihindeki birinci siyasi seçim olan Mebusan Meclisi seçimlerinin, şimdi bir seçim kanunu yokken yapılması gerekiyordu. Osmanlı Devleti’nde yaşanan Balkan buhranı seçimin bir an evvel yapılarak Meclis-i Mebusan’ın derhal açılmasını mecburî kıldı. Gerçekten Balkan problemini görüşmek maksadıyla İstanbul’da toplanan memleketler arası Balkan konferansının açılış günü olan 23 Aralık 1876 tarihinde birinci Türk Anayasası-Kanun-ı Esasi ilan edildi.
İKİ AŞAMALI SEÇİM SİSTEMİ
Osmanlı Devleti’nde yapılan umumî seçimler iki noktalı olarak gerçekleşiyordu. Anlaşılan kuralları taşıyan erkek seçmenler, belirlenen günlerde sandık başına giderek, milletvekillerini seçecek 2. seçmenleri belirliyorlardı. Seçimlerin nasıl yapılacağını “İntihab-ı Mebusan Kanun-ı Muvakkatı” isminde bir klavuz belirlemekteydi. Buna nazaran devlette seçimler sancak esasına nazaran yapılacak, sancakların nüfusuna nazaran milletvekili sayısı belirlenecekti.
MESLİS IÇTIMASI VE MEBUS SEÇİMİ
Seçimlerle ilgili kanun kararındaki kararnameler hazırlanıp ilan edildikten sonra, sıra seçimlerin yapılarak meclisin toplanmasına gelmişti. Kanun-i Esasi’nin 66. ve 119. hususlarına nazaran mebusların seçimi; zımnî oy esasına nazaran ve yalnız birinci sefer toplanacak meclis için olmak üzere Talimât-ı Muvakkate’ye nazaran yapılacaktı.
MEBUS(MİLLETVEKİLİ) OLMA KOŞULLARI
Talimât-ı Muvakkate’ye nazaran bugünkü ismiyle milletvekili olabilme kuralları, anahatlarıyla şu esaslar üzerine dayanıyordu:
• Osmanlı Devleti vatandaşı olmak.
• Her yanıyla emin ve itimada layık olmak, bunun için de ahlakının ve gidişinin aklığı ve dürüstlüğü ile tanınmış olmak.
• 25 yaşından aşağı olmamak.
• Devletin resmi lisanı olan Türkçe’yi bilmek.
• Seçildiği vilayetin halkından olmak.
• Isimli yahut siyasi bir cinayet ve kabahat ile mahkûm olmamak.
• Memleketinde az çok emlâk sahibi olmak.
• Seçilecek kişi devlet memuru ise memurluktan ayrılmış olmak
HALKIN BIRINCI SEFER SEÇİME KATILMASI
Taşra için uygulanacak olan Talimât-ı Muvakkate kararlarına nazaran seçim iki aşamalı olacaktı. Mebuslar vilâyet, vilayet ve ilçelerdeki Yönetim Meclis üyeleri tarafından seçiliyordu. Tüm devlette tekrar seçimlerin yapılmasına yerinde devir olmadığından vilâyet, vilayet ve ilçelerin Yönetim Meclisleri üyeleri, daha evvel yörelerinin halkı tarafından seçildiklerinden 2. seçmen olarak kabul edildiler. 2. seçmenlerin belirleyeceği mebuslar dolaylı olarak halk tarafından seçilmiş kabul ediliyordu.
SEÇİMİN GERÇEKLEŞMESİ
Talimât-ı Muvakkate ve Beyannâme esaslarına nazaran seçimler yapılarak taşrada; 2. seçmenler, belirlenen seçilme kaidelerini taşıyan kendi vilayetleri halkından, o vilayet için istenilen sayı kadar ismi bir kâğıda yazarak, altına imza ve mühür koyduktan sonra teslim ediyorlardı. Hazırlanan örtük zarflar ise valilere teslim edilirdi. Vilâyet Yönetim Meclisleri’nin de onayı alındıktan sonra on beş insandan oluşan bir yarkurul huzurunda zarflar açılarak oylar sayılarak en çok oy ortamlar, o vilayetin mebusu olarak seçilmiş oluyordu.
GAYRİMÜSLİMLER DE SEÇİLİYORDU
Devlet umumunda seçilerek İstanbul’a gelen mebusların 69’u Müslüman ve 46’sı gayrimüslimdi. Meclisin açılmasıyla devletin idare biçimi değişeceğinden farklı diyanet ve milletlere mensup Osmanlı tebaası idarede laf sahibi olacak ve böylelikle yabancıların müdahalesinin önüne geçilecek ve parçalanma engellenecekti.
OSMANLI’DA SİYASİ YAŞAMA ADIM
Bu seçimlerle ilgili türel evraklarda partilerden bahsedilmediği üzere o tarihte memleketimizde faaliyette olan siyasi parti de yoktu. Osmanlı Devleti’nde uygulanan bu iki kademeli seçim sistemi, Cumhuriyet periyodunda de kimi değişikliklere uğrayarak 1946 seçimlerine kadar devam etti. Bugünkü parlamenter sistemin birebiri olmasa da, protokol olarak padişahın altında mahal alan benzeri bir meclis sistemi görüyoruz. Böylelikle birinci seçimle birlikte Osmanlı siyasal hayatına adım atmış oldu.
Ensonhaber