Mevzu beynimiz olunca, pek çok mevzu karmaşık. İşte bu karmaşıklığı literatürden örneklerle açıklayan, sıkmayan bir kitap yazdı Ece Balkuv. Kendisi gencecik bir profesör. Nörolojiyi tercih etme sebebini ise şöyle açıklıyor:
‘Çünkü hayatımın yazılımını keşfetmek istiyorum.’
Hayatının yazılımını keşfe çıktığı seyahatinde oğluna miras bırakmak için yazmış bu kitabı. Düzgün ki yazmış. Bazen bilgilenmek için sahiden bu derece sağaltılmış, okunması daha açık kitaplara gereksinim duyuyoruz. Mevzumuz olduğu üzere, nihayetinde her birimiz beyinlerimizle öteki insanlarız. Yaşadıklarımız, algımız diğer. Bu röportaj da bir sohbet havasında bilgi sunuyor aslında. Tekrar de kahvenizi alın da uzun uzun okumaya başlayın derim.
Keyifli okumalar…
ZIRA HAYATIMIN YAZILIMINI KEŞFETMEK İSTİYORUM
– Ece Hanım merhaba. Bu daima birinci sorum ve karşılıkları için heyecanlandığımı söylemeliyim. Ece Balkuv kimdir? Ulaşılanın dışında hisleri ve kalemiyle, kendi gözünden kendini nasıl anlatır?
Eyvah bu çok güç bir soru. Sanırım ben hayat denilen oyunu yanlışsız oynamayı keşfetmeye çalışan bir kaşifim. Meslek seçimimde ve hayattaki pek çok tercihimde de bu arayışın tesiri altındayım. Ünlü biyolog Francis Crick ‘İnsanlar için kendi beyninin incelenmesinde daha hayati bir araştırma konusu olamaz.’ der. Birebir kanıdayım. Her neyi araştırıyorsak, deneyimliyorsak, hissediyorsak beynimiz sayesinde oluyor. O yüzden bence birinci çalışma bahsimiz kendi beynimiz, kendi zihnimiz olmalı. Yıllar evvel nöroloji asistanlığına birinci başladığımda değerli Hocam Profesör Hekim Nihal Işık neden nörolojiyi tercih ettiğimi sormuştu. Ona ‘Çünkü hayatımın yazılımını keşfetmek istiyorum.’ demiştim. Buna rağmen kendimi tek bir sözle tanımlamam gerekirse ‘anneyim’. Öncelikle anneyim. Doğum yaptığım 2014 yılından beri hayatımın merkezinde annelik var. Bu kitabı da oğlum için yazdım. Bir kitap yazmak çok zahmetli bir iş. Pek bir maddi karşılığı da yok. Ben esasen bir devlet hastanesinde çalışıyorum. Yani finansal getiri açısından tanınmaya gereksinimim da yok. Yalnızca oğluma iyi bir örnek olmak ve hoş bir miras bırakmak istedim. Kitabımın birinci sayfasında da Alp için yazıyor. Hakikaten o denli.
– Yazmaya ne vakit ve nasıl başladınız? Yazma rutininiz nedir?
Ben bir müelliften çok araştırmacıyım. Bu kitabı yazarken de yazmaktan çok okudum. Esasen kitabın sonunda on sayfalık referans kısmı var; ancak olağan her okuduğum kaynaktan yararlanmadım. Çok daha fazlasını okuyup araştırmam gerekti. Yazma rutinim ise; oğlum uyuduktan sonra çok uykum gelmediyse yazmaya fırsat bulabiliyorum. Ortalama haftada 1 saat üzere kısa bir müddet ayırabildim bu kitaba. Ağır iş hayatı, İstanbul trafiği, meskende annelik derken sıkı bir çalışmayla 1 ayda yazılacak kitabı 3 sene üzere bir müddette tamamlayabildim. Lakin okumaya çok daha fazla vakit ayırdım doğal. İş yerinde öğlen ortalarında ya da sabah kimsenin okumadığı erken saatler üzere boş vakitlerden faydalandım.
– ‘Beyniniz Hayatınızı Nasıl Şekillendirir’ ismini verdiğiniz kitabınız buluşturdu bizi. Kitabın ismi başlı başına bir soru aslında. Tahminen geniş kapsamlı, üzerine kitap yazılacak bir soru; lakin bu soruyu size yöneltsem birinci söyleyeceğiniz şey ne olur?
Bence bu kitapta okuru en çok etkileyecek kısım; verdiğimiz tüm kararlarda, davranış formlarımızda, yani kim olduğumuzla ilgili her bahiste, beynimizin, şuurumuza ulaşmayan düzeneklerin nasıl boyunduruğu altında olduğunu deneyler ve delillerle öğrenmek olacak. Gerçeklik algımızın nasıl bir simülasyon olduğunu, algıladığımız manzaraların bile bir illüzyon olduğunu keşfetmek şok edici. Beyin ziyadesiyle sofistike ve gizemli bir doku. Biz yalnızca beynimizin müsaade verdiği ölçüde dünyayı algılayabiliyoruz. Bu da iceberg’in görülen kısmı. Lakin günümüzde iceberg’in su altında kalan kısmıyla ilgili pek çok heyecan verici çalışma mevcut. Yani sorunuzun karşılığını tek bir cümleyle özetlersem: ‘Beynimiz, hayatımızı hiç beklemediğimiz üzere tesirler.’ Biz düşündüğümüz üzere hür iradeye sahip canlılar değiliz.
– Şimdilerde olağanlaşma sürecinde olsak da, malum güç bir süreçten geçiyoruz. Bilhassa bir hekim olarak pandemi süreci sizin için nasıl geçti/geçiyor? Bu süreci karşılarken beynimizin rolü neydi?
Epeyce huzursuz edici. Hekim olmak bu türlü bir şey. Biz ‘stratejik personeliz’. Yani öteki tüm memurlara tanınan birtakım eş durumu ataması yahut istediğimiz vakit müsaade kullanma üzere haklarımız yok. Savaşta, salgında, doğal afetlerde en önde misyon yapıyoruz. Bu türlü olması da olağan, eleştirmek ismine söylemiyorum. Sonuçta biz vefatla ömür ortasındaki çizgiyi belirliyoruz. Beynimin rolünden evvel beyimin rolünden bahsedeyim. Eşim bir pandemi hastanesinde beyin ve hudut cerrahı olarak misyon yaptığından pek çok covid nöbeti tuttu. Yani covid-19 hastalarının yattığı serviste çalıştı. Birinci başta meskenleri ayırmayı denedik. Eşim annemin meskenine taşındı annem bizim konutumuza geldi. Bir süre eşimin yüzündeki fecî maske yaralarını skype’ten dehşetle izledim. Benim nöbetlerim ona göre daha geç başladı. Ben de covid nöbeti tutmaya başlayınca oğlumuzun bu devri anne-babasız geçirmemesi ve online eğitim sıkıntısına dayanak ve ortak olma gerekçesiyle yeniden meskenleri birleştirdik. Yaşadığımız gerilimin yanında fizikî olarak da çok yıpratıcıydı, zira hakikaten o kostümle nefes almak sıkıntı. Tulumları çıkaran hemşiresi, tabibi, sıhhat memuru kim varsa buzdolabına koşup en az 1 litre su içiyorduk. Ben ömrümde bu türlü terlemedim. İkinci sorunuza gelirsek; beynimizi hiç iyi etkilemedi alışılmış. Hepimiz gerilim nedeniyle bol bol glukokortikoid salgıladık. Gerilim sessiz bir katildir. Glukokortikoidler de şeker ve tansiyon yüksekliğinden cilt incelmesine pek çok olumsuz tesire sahip.
BİZİM ‘GERÇEKLİK’ OLARAK KABUŞ ETTİĞİMİZ ŞEY, ASLINDA YALNIZCA BEYNİN GERÇEKLİK SİMÜLASYONU
– Yeterli ki varsınız! Artık devam edeyim: Anlatımınızda beynin haritasına varan değişik yaşanmış hadiseleri örnekleyerek başlıyorsunuz? Bugüne dek beyin konusunda en şaşırdığınız hadise neydi? Bizimle paylaşır mısınız?
Beyin hasarının fizikî tesirlerini görmek için hekim olmaya gerek yok. İnme geçiren insanların felçli bedenlerini ne yazık ki hepimiz görüyoruz. Fakat kişilik ve gerçeklik algısındaki değişimi görmek, beynin bir kıssa uydurma ustası olduğuna şahit olmak çok etkileyici. Örneğin sıklıkla beynin sağ yarımküresinin hasarında ortaya çıkan neglect sendromu sonucu hastalar, etkilenen çaprazdaki görme alanı yahut felçli beden yarısıyla ilgili inanılmaz boyutta farkındalık kaybı yaşıyorlar. Misal küçük bir pıhtı sonucu kişi bir fotoğrafın yalnızca sol tarafını çizip resmi tamamladığını zannedebiliyor. Felçli tarafa bakması istendiğinde ‘O tarafta çok güneş var.’ üzere gerçek olmayan mazeretlere inanıyor. Yahut felçli taraftaki kolunu oynatması istendiğinde ‘Bugün çok yorgunum sonra yaparım.’ diyebiliyor. Şuur büsbütün yerindeyken, tek taraflı ihmal dışında her şeyin farkındayken bu kadar dramatik bir biçimde gerçek olmadığı çok bariz olan şeylere inanıyor. O denli zannediyor. Kimi durumlarda neglect sendromlu bir bireyle entelektüel bir sohbet dahi yapabilirsiniz; lakin kolunu kaldırmamasının gerçek münasebetinin yorgunluk değil inme olduğunu anlatamazsınız. Beynin asli misyonu dış dünyayı algılamak değil, bizi dış dünyayla uyumlu hale getirmektir. Gerçeğin değil pragmatik olanın buyruğunda evrimleşmiştir. Minik bir beyin hasarından sonra yakınlarının tabiriyle tam bir tonton teyze olan bir hastamın hemşire odasından bıçak çalıp etraftakilere saldırdığını görmek de çömezlik dönemimde ben çok şaşırtmıştı. Nöroloji servislerinde yatan hastalarda bir anda dramatik kişilik değişikleri ortaya çıkabiliyor.
– ‘Gerçeklik, Sahiden Gerçek Değildir’ diye bir alt başlığınız var. Biraz bunun üzerine konuşalım mı?
Beyin bizi bu dünyaya adapte etmek için var olan bir organ. Örneğin, algıladığımız her manzaranın bir kısmının illüzyon, yani büsbütün beynin uydurması. Bir orman görüntüsüne baktığınızı düşünün. Kesintisiz bir manzara algılarsınız. Gerçekte görme alanımız kesintisiz olamaz. Görme hududunun retinayı delip beyne yol aldığı kısımda, yani kör noktada, görme süreci gerçekleşemez. Yani nereye bakarsak bakalım görme alanımızın bir kısmında bir boşluk olmalı. Fakat yok. Zira beynimizin asıl işi dış dünyayı, kendisine ulaşan elektriksel sinyallere nazaran olduğu üzere algılamak değil, ‘durumu yönetim etmek’. Bir örnek daha vereyim.
– Doğal.
Gözbebeklerimiz daima hareket eder. Lakin biz etrafa baktığımızda titreşen şeyler görmüyoruz. Beyne ulaşan ‘gerçek’le beynin şuurumuza sunduğu ‘gerçek’ birbirinden hayli farklı. Ünlü fizikçi Michio Kaku’nun tabiriyle ‘Renkli televizyon bir illüzyondur.’ Evvelce kullandığımız renkli televizyonlara çok yakından bakarsanız imgenin yalnızca kırmızı, yeşil ve mavi noktalardan oluştuğunu fark edersiniz. Gözlerimiz bizi derinliği görebildiğimiz konusunda da yanıltır. Gözümüzün retinası aslında iki boyutludur. Fakat sağ ve sol beyin her iki gözden gelen manzaraları birleştirerek ve başın hareketiyle bir objenin pozisyonunun nasıl değiştiğine nazaran üç boyut algısını ‘oluşturur’. İnsan zihni, durmaksızın, dış dünyanın bir modelini üretir. Bizim ‘gerçeklik’ olarak kabul ettiğimiz şey, aslında yalnızca beynin gerçeklik simülasyonu. Ek olarak en kıymetli kararlarımızı verirken dahi ‘özgür irade’ye sahip değiliz. Zira beyin, gerçeklik algısını oluştururken farkında olmadığımız bir sürü ayarlamalar yaptığı üzere, aldığımız her kararda da farkında olmadığımız şeylerden etkilenerek hareket etmemizi sağlıyor. İceberg’in su altında kalan kısmı, su yüzeyindeki yapıya hangi mesajın iletilip iletilmeyeceğine biz farkında olmadan karar veriyor. Özgür iradenin kaynağı olan beynimiz, kendi içinde bile özgür ve demokratik bir yapı değildir. Her iki beyin yarımküresi ortasındaki ilişkiyi keserseniz beyninizin her iki tarafı da sesini duyurmaya çalışır ve iki elinizin hiç anlaşamadığı, örneğin bir elinizin sizi boğmaya çalışırken oburunun onu durdurmaya çalıştığı ‘yabancı el sendromu’nu ortaya çıkarırsınız. Günümüzde özel tekniklerle her iki beyin yarımküresi başka ayrı sorguya çekilebiliyor. Kitapta epey ayrıntılı bahsettim bu çalışmalardan. Okursanız göreceksiniz ki ortadaki fark muazzam.
GEÇMİŞTEN DERS ÇIKARMAYIP BIREBIR YANILGILARI DAIMA TEKRARLIYORSANIZ YETERLI BİR HAFIZANIZ YOK DEMEKTİR
– ‘Rüyalar’ kısmında şöyle diyorsunuz: ‘Rüyalar hayatta kalmamız için gereklidirler.’ Ne açıdan söylüyorsunuz bunu?
Düşlerin ne işe yaradığıyla ilgili pek çok teori mevcutken hakikaten ne işe yaradıklarını kesin olarak bilmiyoruz. Lakin düş görmemenin depresyona, şuur bulanıklığına, anksiyeteye, huzursuzluğa ve konsantrasyon bozukluklarına yol açtığını ortaya çıkaran kimi çalışmalar mevcut.
– SağlıklI bir beyne sahip olmak, sağlıklı bir psikolojiye sahip olacağımız manasını taşır mı? Ya da aykırısı?
Elbette. İki türlüsü de geçerli. Bana nazaran nörolojik hastalıklar tıp bilimi içindeki en vahim seyreden rahatsızlıklar, ne yazık ki. Beynin dolaşımsal, nörokimyasal yahut fizikî bozuklukları hayatınızı cehenneme çevirebilir. Müspet kanıların, gerilimden uzak durmanın tüm beden için olduğu üzere beyin için de çok sayıda olumlu tesiri var. Örneğin depresyon, Alzheimer hastalığının en kıymetli tetikleyicilerinden. Olumlu fikrin ve sağlıklı ruhsal yapının tesirini ne yabana atmak ne de ‘Secret’ kitabındaki üzere iyi düşünürseniz her şey iyi olur boyutunda saf bir Pollyannacılığa varacak kadar abartmamak lazım.
– Hafızamız nasıl oluşur? Hatırlama hareketi nasıl gerçekleşir en sade biçimde?
Beyinde depolanan her şey üzere çeşitli nörokimyasal mesajların beynin ilgili bölgelerinde sonlanması ve gereksinim halinde şuur seviyesine çıkmasıyla. Fakat hafıza çok da sağlam değildir. Elizabeth Loftus isimli bir araştırmacı ‘Lost in a mall’, Türkçesiyle ‘Alışveriş merkezinde kaybolmuş’ olarak bilinen çalışmasında 24 iştirakçinin yakınlarına 4-6 yaşları ortasında alışveriş merkezinde kayboldukları uydurma bir kıssa anlatır. Iştirakçilerden 7 tanesi uydurma anıyı çok net olarak ‘hatırlamaya’ başlar. Chris isimli bir iştirakçi, kaybolduğunda oyuncakçıya gittiğini, çok korktuğunu, hatta kendisine yardım eden adamın gömleğinin rengini bile ‘hatırlar’. Biliyorsunuzdur kabaca kısa müddetli hafıza ve uzun periyodik hafıza olarak belleği ikiye ayırıyoruz. Kısa müddetli hafızanız 20 yaşında hasarlandıysa 50 yaşındaki kendinizi aynada görünce büyük bir şok yaşamamanız için gerekliyken uzun periyodik hafızanın temel fonksiyonunun geleceği planlama olduğu iddia ediliyor. Gelecekle ilgili plan yaparken, işlevsel MR çalışmalarında insanların hem yüksek geleceği planlamadan sorumlu alan yani prefrontal korteks hem de hafızanın depolandığı beyin bölgesi yani hipokampüsün aktive olduğu görülmüş. Yani beyin gelecekteki bir vakanın simülasyonunu yaparken, geçmişteki anıları kullanıyor. Geçmişiniz daima acılarla ve travmalarla doluysa geleceğe umutla bakmanız da haliyle sıkıntı. Geleceği planlama yetisi, insanların zeki canlılara dönüşmesinde çok büyük bir etken. O yüzden geçmişten ders çıkarmayıp tıpkı yanılgıları daima tekrarlıyorsanız iyi bir hafızanız yok demektir.
– Pekala beyin neyi unutup neyi hatırlayacağına nasıl karar veriyor?
Öncelikle tekrarlayan uyarımlara nazaran karar veriyor. Bu sayede sinaptik bağları kuvvetlendirerek bir bilginin hafızanızdaki yerini sağlamlaştırabilirsiniz. Ek olarak, hislerin rolü çok değerli. Örneğin, hepimiz, en azından İstanbul ve civarında yaşayanlarımız tam 21 yıl evvel belirli bir günde ne yaptığımızı hatırlıyoruz ve hiç unutmayacağız. 17 Ağustos 1999 zelzelesini yaşadıysanız o anda ne yaptığınızı neler olduğunu hala hatırladığınıza eminim. Beyinde badem halli ve Amigdala ismi verilen bir yapı, ağır duygusal yük taşıyan anıları damgalayıp hafızaya o denli yollar. Sonuç olarak travmatik anılar tekrarlamanın sağlamlaştırıcı tesirine gerek kalmadan uzun vadeli hafızanın başköşesine kurulur ve yerinden asla kalkmaz. Amigdala beyinde endişenin merkezidir diyebiliriz. Daha evvel yabanî bir hayvanın saldırısına maruz kaldıysanız artık o sesi yine duyduğunuzda ‘Bu ses neydi sanki?’ diye oyalanmadan, tüyleriniz diken diken çabucak kaçmanız bu yapı sayesinde gerçekleşir. Aslında hatırlama çok karmaşık bir süreç, zira yaşadığımız bir vakaya ilişkin anımız beynin tek bir yerinde depolanmaz. Bir vakası hatırlamaya çalıştığımız vakit beyinde farklı lokasyonlardaki modülleri birleştirmemiz gerekir. Bir yemeğe gittiğinde, etrafınızdaki yüzler başka bir beyin bölgesinde, kokular farklı bir bölgesinde, yemeğin tadı ise tekrar öbür bir bölgede depolanır. Hollandalı Nörobiyolog Dick Swaab, hafızayı 3-5 kesim kemikten koca bir iskeleti tekrar inşa etmeye çalışan bir arkeoloğun işine benzetir. Bu nedenle de güvenilmez olduğunu söyler.
HAYATLARI BOYUNCA ERKEKLER, KIZLARDAN DAHA AGRESİF DAVRANIŞ STANTLAR
– ‘Duygular’ diye bir başlık açmışsınız. Hislerimiz da beynimizle direkt ilgili değil mi? Örneğin agresif olup olmayacağımızın daha doğmadan evvel belirlendiğini anlatmışsınız. Bu mevzuyu bize genel bir örnekle açıklayabilir misiniz?
Hisler, beynin nörokimyasal mesajlar sonucu otaya çıkan eseridir. İnsan Hisleri kitabının muharriri Tiffany Watt Smits, hislerin beyinde görülebilen fizikî olgular olduğunu muharrir. Günümüzde işlevsel MR aygıtları sayesinde hislerden sorumlu nörotransmiterlerin boyanmasını gözle görebiliyoruz. Erkek fetüslerdeki testosteron yüksekliği nedeniyle hayatları boyunca erkekler kızlardan daha agresif davranışlar sergilerler. Böbrek üstü bezi anormallikleri nedeniyle çok testosteron salınımına maruz kalan kızlar da hemcinslerinden çok daha agresiftirler. Testosteron düzeyinin dişilerde daha yüksek yahut erkeğinkine eşit bulunduğu sırtlanlarda erkekler daha pasiftir. Serotonin düzeyinde düşüklükle giden genetik değişiklikler de saldırgan, dürtüsel ve antisosyal davranışlara yol açar. Sonuç olarak, genetik özellikler, saldırgan ve hatalı şahıslara dönüşmemizde rol oynar. Hislerimize hükmedemeyiz. Lakin hislerimizin tetiklediği davranışlara hükmedebiliriz.
– ‘Genetik özellikler saldırgan ve hatalı bireylere dönüşmemizde rol oynar.’ Demişsiniz. Gündemde bayana, çocuğa, hayvana şiddet bu kadar yer bulup içimizi sızlatıyorken, bizi beynimiz açısından aydınlatır mısınız?
Nörobiyolog Dick Swaab adalet sisteminin adil olmadığını ileri sürecek kadar radikal. Ona nazaran hatalı beşerler beyinlerinin kurbanı. Örneğin Vietnam Savaşı gazilerinin savaş sonrası agresif ve saldırgan davranışlar göstermelerinde prefrontal korteks denilen yürütücü fonksiyonlarda sorumlu beyin bölgelerinde, küçülmenin tetikleyici olduğunu öne süren çalışmalar mevcut. Alman gazeteci Ulrike Meinhof 43 kişinin vefatına yol açan bir terörist kümenin üyesiydi. Meinhof’un beyninde Amigdala ismini verdiğimiz ve dehşetin meskeni kabul ettiğimiz beyin bölgesine bası yapan bir anevrizması vardı. Erkeklerin agresif davranışlarının en ağır olduğu ergenlik periyodu tıpkı vakitte testosteron düzeylerinin de en yüksek olduğu periyoda denk gelir. Örnekleri çoğaltmak mümkün. Birçok vakit insanların saldırgan davranış gösterme eğilimleri nörokimyasal münasebetlere bağlı. Dick Swaab’a nazaran adalet sistemi adil olanı belirlemeye değil, çoğunluğun hayatta kalmasına hizmet eder. Doğal bu biraz radikal bir görüş fakat haklılık hissesi olduğu da kesinlikle.
– Pekala ya hepimizin peşinden koştuğu memnunluk? Biraz da onun üzerine konuşalım mı? Beynimizi kandırmanın çok kolay olduğunu, olumlu düşünürsek iyi hissedeceğimizi okumuştum. Örneğin kahkaha atmaya başlarsak, gerçek değilse bile beynimiz, vücudumuzun keyifli olduğunu sanırmış.
Beyni kandırmak mümkün alışılmış. Kolunuzu yalnızca oynattığınızı düşünürseniz dahi kolu hareket ettirmekle ilgili beyin bölgesinin aktive olduğunu işlevsel MR sadesinde gözlemleyebilirsiniz. Konutta kendi kendinize uygulayacağınız kolay bir deneyle beden algınızı dahi değiştirebilirsiniz. Silikon bir el bulup önünüzdeki masaya koyun. Bu esnada kendi elinizi göremeyeceğiniz bir yere, sözgelimi masanın altına yerleştirin. Şayet bir arkadaşınız gözünüzün önündeki silikon eli ve göremediğiniz kendi elinizi birebir anda sıkar ve bunu birkaç defa tekrarlarsa, beyniniz, sıkılan el imgesinden gelen görsel mesajları ve elinizdeki dokunma duyusundan gelen mesajları birleştirip geçersiz eli kendi uzantınız üzere algılamaya başlar. Dahası, şayet biri birdenbire elinde bir çekiçle silikon ele vursa emin olun kendi elinize vuruluyor üzere yerinizden zıplarsınız. Kesilen bir uzuvda ağrı hissedilmesi manasına gelen ‘fantom ağrılar’ kolay ayna sistemleriyle, beyinde kesilen uzvun var olduğu sanrısı oluşturularak tedavi edilebiliyor. Lakin memnunluk bir histir. Kolay bir durum algısı değil. O yüzden onu elde etmek için illüzyonlar yerine hayat şekli değişikliği üzere daha esaslı ıslahatlara gereksinim duyulur. Bir Fin atasözüne nazaran memnunluk ‘çok az ve çok fazla ortasında bir yerdedir.’ Aşikâr ki o yeri ararken dünyayı şişman ve çok kalabalık bir hale getirdik. Zira nörolojik ve evrimsel açıdan bakıp mutluğun ne işe yaradığını düşünürsek muhtemelen yememizi ve ürememizi; hasebiyle hayatta kalmamızı sağlıyor. Ayrıyeten insanların küme halinde hayatta kalabildiği göz önüne alınınca neden aşık olduğumuzu ya da toplumsal aktivitelerden zevk aldığımızı da açıklayabiliriz. Memnun olmak için toplumsal münasebetler çok kıymetli. Dünyada memnunluk üzerine yapılmış en uzun müddetli ve en kapsamlı çalışma, Harvard Üniversitesi tarafından yapıldı ve 2016 yılında yayınlandı. Çalışma yaklaşık 80 yıl boyunca sürdü. 1938 yılında başlayan çalışma iştirakçilerin yaşlanıp hayatlarını kaybetmesiyle çocuklarının incelenmesine karar verilerek devam etti. Çalışma sonuçlarına nazaran 80’li yaşlarda en sağlıklı olanlar 50’li yaşlarda insan bağlarından en fazla doyum sağlayanlar. Bu sonuç kolesterol düzeylerinden bile daha manalı bulunmuş. Yani ağır toplumsal bağlantılar sıhhatimiz için düşük kolesterol düzeylerinden bile değerli. Uygun ve sıcak bağların para yahut şöhretten daha fazla memnunluk getirdiği rapor edilmiş. Öteki beşerlerle olan bağları bireyleri gerilimden koruyup fizikî ve zihinsel yıpranmayı geciktiriyor. Âlâ insan bağları uzun ve memnun bir hayat için toplumsal statü, IQ ve hatta genlerden bile daha büyük ehemmiyete sahip. Eşlerinden ve evliliğinden şad iştirakçilerin daha uzun ve daha memnun bir hayatları olduğu tespit edilmiş. Kuvvetli toplumsal dayanağa sahip insanların bilişsel işlevleri da daha uzun mühlet korunuyor. Yani toplumsal bağlantıların iyi olması Alzheimer üzere hastalıklardan gözetici bulunmuş. Bu çalışma 1938’de başladığında toplumsal bağların sıhhat yahut mutlukla bir bağlantısı olabileceğini kimse öngöremiyordu. 1938’den 1954’e kadar çalışmanın yöneticiliğini yapan Clark Heath, iştirakçilerin kafataslarının antropometrik ölçümlerini, kaş çıkıntılarını, benlerini, EEG sonuçlarını ve hatta el yazılarını dahi kayıt altına almıştı. Alışılmış bu dataların hiç birinden istatistiksel olarak manalı sonuç çıkmadı. Yani el yazınız yahut benlerinizin hayat kaliteniz ve mutluğunuz üzerinde bir tesiri yok. Lakin çalışmanın titizliğini göstermek ve 1930’lardaki bakış açısını görmek açısından bu dataların de çalışmaya dahil edildiğini görmek enteresan. 1972 yılından sonra insanların yakınlarıyla sahip olduğu iyi ilgilerin memnunluk düzeyleri üzerinde ne kadar belirleyici bir tesiri olduğu artık dikkat çekmeye başlamış. 1972-2004 yılları ortasında çalışmaya dahil olan psikiyatrist Dr George Vaillant’a nazaran ‘Sağlıklı ve memnun bir hayat için anahtar ilişkilerimizdir’. Mutlulukta en belirleyici parametre elbet kişinin yakınlarıyla olan bağıdır.
MİGREN HEM BİR LANET, HEM DE BİR BAHT
– Bir şey dikkatimi çekti, ‘Annelik’ alt başlığınız var; fakat ‘Babalık’ yok. Çocuğu doğurmamış olmak mı burada ondan kelam ettirmiyor?
Oksitosin çocuğun tapusudur. O da bizde var. Erkekte değil. Çocuk annenindir, anne çocuğun. Doğumdan sonra bir annenin beyni asla eskisi üzere olmaz. Göbek bağı da denilen umblical kord görünüşte kesilir; lakin aslında kesilemez. Anneyle babayı nörokimyasal olarak, yani ebeveynliğin yarattığı his, davranış ve dürtü manasında kıyaslamak, okyanusla su adedini kıyaslamak üzere. Bu hormon anneyle çocuğu birbirine bağlayan bir tutkaldır. Buda Öğretileri kitabında bir pasaj okumuştum. Buda öğrencilerine benzeri uzunlukta iki atın hangisinin anne hangisinin evlat olduğunu nasıl anlarsınız diye sorar. Cevap: Saman vererek. Hangi at samanı başkasına uzatıyorsa o anne olandır. Daha gebelikte salgılanan prolaktin hormonuyla işler değişmeye başlar. Hekim Dick Swaab hangi erkek farelere prolaktin verdiğini daha kan testi yapmadan anlayabildiğini muharrir. Kafesteki talaşlar düzgünce bir köşeye yığılıp yatak yapıldıysa o fare prolaktin verilen gruptandır. Doğumdan sonra hem çocuk hem anne oksitosin salgılar. Oksitosinin bir diğar ismi da ‘bağlanma hormunudur’. Siz ve ben günlerce baş başa kalıp oksitosin alsak. Cinsel eğilimlerimizden bağımsız olarak birbirimize aşık oluruz emin olun.
– Yıllardır çektiğim bir bahisten sormak istiyorum. Migrenin kökeninde nörolojik olarak yatan sebebi sizden de dinlemek isterim. Anlatır mısınız?
Bende de var. Bu hastalık hem bir lanet hem de aslında bir baht. Migren hastalarını iş hayatında daha başarılı olduğunu biliyor muydunuz?
– Sanırım bu türlü bir şey okumuştum.
Migrene karşın çalışmaya devam edebilen beşerler, ağrısız olduğu günlerde performansını o kadar arttırabiliyor ki çalışmalarda manalı olarak daha yüksek iş disiplini ve performansı gösteriyorlar. Yani ‘Sizi öldürmeyen şey, kuvvetlendirir.’ Gerçi Amerikalı sanatçı Marilyn Manson bir müziğinde bu lafı ‘Sizi öldürmeyen şey, sizde iz bırakır.’ olarak tekrar yorumladı ve bence ikisi de yanlışsız. Bu bahiste Profesör Tabip Sayın Istek İrban ile bir televizyon söyleşisi yapmıştık. Tüm migren hastalarının izlemesini tavsiye ederim. Youtube’da var. Migrenin altta yatan nedeni ekseriyetle santral serotoninerjik ve adrenerjik ağrı sistemlerini içine alan nörovasküler teoriye nazaran açıklanmaya çalışılır. Nörojenik inflamasyonun, yani hudut dokusunun steril iltihabının migren ağrısından sorumlu olduğu ve trigeminovasküler sistem dediğimiz bir alanın uyarılması sonucu ortaya çıktığı düşünülmektedir. İsterseniz biz daha çok tedavisini konuşalım. Kesinlikle okurlarımız ortasında da migreni olanlar vardır ve ne yapmaları gerektiğini öğrenmek isterler.
– Evet, çok iyi olur.
Atak dediğimiz akut ağrı tedavisi, sıklık ve şiddeti az olan migren baş ağrıları için yeterliyken bu parametrelerin yüksek olduğu daha şanssız hastalarda profilaktik dediğimiz ve günlük alım gerektiren önleyici ilaçlar da kullanılır. Bunun dışında migren botoksu uygulamasının yarar sağladığı bilinmektedir ve şimdiki bir tedavi metodu olarak ‘migren aşısı’ olarak bilinen bir uygulama ABD’de 500 dolar civarında bir meblağ ile kullanılmaya başlanmıştır. Türkiye’de de ruhsat alması için müracaat yapıldı ve pek çok hasta dört gözle bu tedaviyi bekliyor.
– Bahis geniş ve aslında çok sorum var; ancak son sorumu sorarak kapatayım röportajı. Bir uzman olarak yapay zeka hakkında ne düşünüyorsunuz?
Beynimiz, her an, biz farkında olmasak da hiçbir yapay zekanın yapamayacağı sayıda ve karmaşıklıkta süreç yapmaktadır. Ben, Robot sinemasındaki insansı robot Sonny ‘Babam bana insan hislerini öğretmeye çalışıyordu. Lakin öğrenmek çok sıkıntı.’ der. Yapay Zeka Mühendisi değilim; ancak bir nörolog olarak hisler olmadan kişinin en kolay kararı bile veremeyeceğini biliyorum. Münasebetiyle, yapay zekalardan, yanan bir konuttan evvel bebeği mi yoksa kediyi mi kurtarmak gerekir üzere kararlar vermeleri isteneceği hesaba katılırsa hislere gereksinimi olacaklarını da öngörebiliriz. Hislerden sorumlu beyin bölgesi yani limbik sistem ve yürütücü fonksiyonlardan sorumlu beyin alanı, yani prefrontal korteks ortasındaki ilişki hasara uğradığında, beşerler, günlük hayatta hiç zorlanmadan verdiğimiz en kolay kararları bile veremiyor ve hayatları mahvoluyor. Üstlerine ne giyeceklerine, akşam yemeğinde ne yiyeceklerine vb. bir türlü karar veremiyor ve sıradan bir hayat sürdüremiyorlar. Bu nedenle ‘duygusal robotlar’ geliştirmek için önemli efor harcanıyor. Şayet bu çalışmalar günün birinde müspet sonuç verirse ben bunun insanın lehine olacağını düşünüyorum. Sonuçta bu teknolojileri makûs kalpli uzaylılar gelip bize zorla empoze etmiyor. Kümenin faydasına olmayan teknolojik gelişmeler sürdürülemez. Hele ki kapitalist sistem sürdüğü surece. Tüm acımasızlığına rağmen kapitalizm özgürlük ve gelişim açısından pek çok öteki sistemden daha avantajlı.
Damla Karakuş: Teşekkür ederim.
Ece Balkuv: Teşekkür ederim.
Beyniniz Hayatınızı Nasıl Şekillendirir?
Ece Balkuv
Müptela Yay.
S.: 232
Kitabı almak için tıklayınız: kitapyurdu
*
Damla Karakuş
Instagram: biyografivekitap
Ensonhaber
