Bu bir, “Ah nerede o eski Ramazanlar” yazısıdır
Asır asır Ramazanlar
Vakanüvis
Mübarek Ramazan başladı. Türk basınının “eski Ramazanlar” geleneğini birkaç tık daha geriye çekiyor ve “Cahiliye AraplarıRamazanları”ndan “Osmanlı Ramazanları”na uzanan bir çizgide oruç ayından bahis açıyoruz.
RİVAYET O Kİ ORUCUN HARARETİ RAMAZAN’A İSİM OLMUŞ
Arapça Sözlükte “günün çok sıcak olması, güneşin kum ve taşları çok ısıtması, kızgın yerde yalınayak yürümekle ayakların yanması, bedenin hararetlenmesi” anlamlarındaki “ramad” masdarından türeyen ramazanın, oruç tutarken oluşan susuzluk ve harareti tesmiye manasında konulduğu kestirim ediliyor. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi’nin “Ramazan” hususunda bu biçimde anlatılan Ramazan’da, Cahiliye Arapları’nın da kimi oruçlar tuttukları bilgisi de yer alıyor. Aslında çabucak her mevsim sıcak olan Arabistan’da oruç tutmanın sıcaktan bunalma, hararet üzere durumlarla ilişkilendirilmesi de olağan elbette.
Sinop Üniversitesi Öğretim Üyelerinden Yrd. Doç. Dr. Emrah Dindi’nin Yakın Doğu Üniversitesi İslam Tetkikleri Merkezi Dergisi’nde yayınlanan “Cahiİiye Araplarında Ramazan Ayı, İtİkâf ve Oruç” başlıklı makalesinde ise Ramazan sözünün, bilhassa yaz sonunda yağıp, yeryüzünü tozdan temizleyen yağmur” manasındaki “ramadî” sözünden de türetilmiş olabileceği vurgulanıyor. Son tahilde “Ramazan” denilince hem sıcaktan bunalma hem de paklık sözkonusu oluyor ki, bunlar Ramazan’a, oruç ayına dair isabetli isimlendirmeler olarak görünüyor.
ARABİSTAN’DAKİ ARBEDE DÖVÜŞ RAMAZAN’DA AZALIYORDU
Eski Araplar’daki Ramazan’ın İslam sonrası Ramazanlara benzeyen tarafları saymakla bitmiyor. Mesela, bu ayı kendi inançlarınca züht, ibadet, itikâf ile geçirmek, yoksul fukaraya yardım edip, karınlarını doyurmak da Cahiliye Arapları’nın adetlerindendi.Bütün Arap yarımadasında, Ramazan’a hürmet o denli yaygındı ki, bu ayın “haram aylar”dan sayıldığı, ne bireyler ne de kabileler ortasında arbede ve çatışmanın yaşanmadığı biliniyor. Hatta bu sukunetten istifade etmek hedefiyle Hint, Çin, Roma Afrika ve Habeşistan’dan gelen malların sergilendiği milletlerarası Aden ve Sana panayırları da bu ayda icra ediliyordu. Cahiliye Arapları ekseriyetle Ramazan’ın birinci üç günü oruçtutuyordu.
“SUSMA ORUCU” DA VARDI
İslam öncesi Araplarında görülen oruçlardan biri de susma yani beşerlerle kelam etmekten uzak durma orucuydu. Mekkeliler ve bilhassa de onlardan Hanif dinine mensup olanlar ve tüccarlar, Ehl-i Kitab’ın ve ruhbanların, gökleri ve yeri tefekkür etmek için halvete girip “susma orucu” tuttukları biliniyordu. Bu oruç, bir gün, bir hafta üzere veyahut daha uzun bir müddet tutulabiliyordu. İslam’ın birinci vakitlerinde da Müslümanlardan bu orucu tutanlara rastlanmıştı. Hz. Ebûbekir, Zeynep isminde bir bayanın “susma orucu” tuttuğunu farkedince, bunun İslam’da helal olmadığını beyan etmiş, bunun üzerine bayan orucunu bozarak konuşmaya başlamıştı.
PEYGAMBER EFENDİMİZİ VE SAHABE İFTAR İÇİN ÖZELYEMEK ARAMAZDI
İslamiyet’in doğuşu ve bilahare Ramazan ayında orucun farz kılınmasıyla birlikte, Sahabe, Peygamber Efendimizin (s.a.v.) başkan ve örnekliğinde oruç tutmaya başlamıştı. Sahabe, orucu bozacak ve orucun maneviyatını zedeleyebilecek her türlü davranıştan uzak duruyordu. Rasulullah, oruçluyken tartışılmamasını, güzelkonuşulmasını, çokça tefekkür edilmesini istiyordu. Sahura kalkılmasını buyuran Peygamber Efendimiz, iftar için ivedi edilmesini isterlerdi. Peygamberimiz, iftarda özel bir yiyecek aramaz, ne varsa onu yerdi. Akşam namazını kılmadan evvel konutunda varsa taze bir hurma ileo yoksa kuru hurma, o da yoksa su ile orucunu açardı. Orucunu açarken “Allah’ım senin için oruç tuttum, senin rızkınla iftar ettim, bizden bunu kabul et, sen işiten ve bilensin” diye dua ederdi. O’nu örnek alan Sahabe de Ramazan’ı birebir halde geçirmeye uğraş ederdi. Farz olan ve genelde verilmesi Ramazan’a denk gelen zekât, farz olmasının yanında verildiğiay tercihi nedeniyle sünnet kararı de kazanmıştı. Zira Peygamber Efendimiz, yapılan her farzın Ramazan ayında 70 misli sevap kazandıracağından bahisle zekâtın genelde bu ayda verilmesini tavsiye ediyordu. Efendimiz (s.a.v.) ayrıyeten, başka aylara göre Ramazan’da çok daha fazla sadaka veriyordu. Rasulullah her Ramazan ayında 10 gün itikafa da girmiş, vefa yılında ise son Ramazanının 20 gününü itikafta geçirmişti.
EMEVİLER’DE “NASİHATTELLLARI” HALKA SESLENİRDİ
Gül Bezirci’nin, Dumlupınar Üniversitesi Toplumsal Bilimler Enstitüsü’nde kaleme aldığı Yüksek Lisans Tezi’nde anlattığına nazaran, Emevî halife ve yöneticileri Ramazan’a çok özelbir kıymet atfederlerdi. Yöneticiler, bu ayda ibadetlerine özel bir ehemmiyet verirlerdi. Kaynaklarda, Emevi Halifesi Velid b. Abdülmelik’in, Ramazanda her gün hatim indirdiği zikredilmektedir. Devletin ileri gelenleri, Ramazan günlerinde halka açık iftar sofraları kurar, vazifeliler iftarlara katılanlara küçük ikramlar verirdi. Bilhassa muhtaç kimselere Ramazan’da çok cömert yardımlarda bulunulurdu. Halife tarafından görevlendirilen “nasihat tellalları” sokaklarda dolaşır, Ramazan’da bütün sevap kapılarının açıldığı şer kapılarının kapandığından bahisle, halkı, iyi şeyler yapmaya ve berbat işlerden uzak durmaya davet ederdi.
ABBASİLER’İN GAZİLERE YARDIM TERTİPLERİ
Ramazan Abbbasîler’de de çok renkli geçerdi. Halifeler, Ramazan ayında halkın yoksul kısımlarına fitre, zekat, giyecek ve yiyecek eşyası dağıtırdı. Ramazan ayının son haftasında Bağdat ve pek çok kentte fener alayı ve sair şenlikler düzenlenirdi. Halk fener alaylarına katılır, daima bir ağızdan tekbirler getirilirdi. Fener alayları ırmaklarda de devam eder, etrafı kandillerle aydınlatılmış akarsular; ışıklandırılmış, süslenmiş kayıklarla dolardı. İslam ülkesinin farklı yerlerinden gazi ve gazi yakınları, deniz yolu kolaylığı da dikkate alınarak Tarsus’a davet edilir, hayırsever Müslümanların gönderdiği zekat ve bağışlar burada kendilerine teslim edilirdi. Tarsuslular’ın, gazilerin ve gazi ailelerinin barınmaları için tahsis ettikleri yerler vardı. Aileler burada çok hoş kaidelerde konuk edilirdi.
Memlûklularda ise klasik yardım faaliyetlerine ilaveten öne çıkan Ramazan etkinliklerinden birisi “Sahih-i Buhari Dersleri”ydi. Memlûk Sultanları, Ramazan ayında en büyük mescitte Sahih-i Buhari kitabından hadis dersleri okuturlardı. Ramazan sonunda dersler bitince Sultan, buyruklar, alimler ve ileri gelen erkan duua merasimi yapardı. Memlûklularda ayrıyeten, müezzinler sahur vaktinde minarelerden oruçla ilgili ayet, hadis ve kasideler okuyarak halka Ramazan’ın, orucun, sahurun değerini anlatırlardı.
SELÇUKLU SULTANLARI, RAMAZAN’IN DENK GELDİĞİ MEVSİME NAZARAN SÜREKSİZ BAŞŞEHİR KULLANIRDI
Selçuklu devrinin yöneticileri, Ramazan ayına olağanüstü değer verir, hürmet gösterirlerdi. Oruç ibadetine sıkı sıkıya bağlıydılar. Tasadduk için de Ramazanı bir fırsatolarak görürlerdi. Anadolu’nun yurt olmasında en büyük adımı atan Selçuklu Sultanı Alparslan, her Ramazan 15 bin dinar sadaka dağıtırdı. Sultanlar, Ramazan ayının rastladığı mevsime nazaran devlet işlerini yürütükleri kentleri de değiştirirlerdi. Ramazanın kışa rastladığı yıllarda Horasan, Nişabur, Belh, Merv; Ramazanın yaza rastladığı yıllarda ise Haveran, Dandanakan, Herat üzere kentleri tercih edip, bir nevi süreksiz başşehirler kurmuşlardı.
OSMANLI’NIN RAMAZANLARI
Osmanlılar, devletin birinci kuruluş yıllarından itibaren Ramazan’ı tam bir hürmet ve ibadet ağırlıyla karşılamışlardı. Ramazan’ın en parıltılı, coşkulu,eğlenceli periyotları ise 1700’lerden itibaren yaşanmaya başlanmıştı. Pek çok Batılı seyyah ya da misyonlu, Osmanlılırdaki “Ramazan etkisi”nden övgüyle bahsetmişlerdi. Bu övgülerde, esasen asayiş sorunu fazla olmayan Osmanlı toplumun, Ramazan’da ise adeta “melek insanlar”a dönüştüğü, cömertliğin arttığı, muhtaç, yoksul ve çocukları sevindirmek için çok değişik teknikler geliştirildiği noktasında ağırlaşırdı.
MESKENLERDEKİ İFTARLARA GAYRİ MÜSLİMLER DE KATILIRDI
İstanbul’da uzun yıllar kalan kalan Fransız gezgin Gerard de Nerval, Ramazanda gece ve gündüzün çok hareketli yaşandığını, Müslümanların ibadet edip, Kur’an okuduklarını, kıraathanelerde meddahların Süleyman kıssasına benzeri kıssalar anlattıklarını ve Karagöz oyunlarının oynandığını anlatarak, Ramazan gecelerinde toplumun çok hoş saatler geçirdiğini vurgulamıştı. Bu mübarek aydaki yardımseverliğin artışına da dikkat çeken Gerard de Nerval, “Ramazanda herkes her meskene girebiliyor ve orada verilen yemekleri yiyebiliyordu. Yoksul ve güçlü bütün Müslümanlar güçleri nispetinde bu dini vazifesi yerine getirmeye çalışıyordu. Üstelik meskenlerine gelen kimselerin Müslüman olup olmadıklarına da bakmıyorlardı.”diye yazmıştı.
MEMUR TERFİLERİ İLE MADALYA DAĞITIMI RAMAZAN’DA YAPILIRDI
O bölümlerde Ramazan, insanları her vesiyle sevindirmek için bir fırsatolarak görülürdü. Mesela, II. Mahmud; memurları müsaadeye çıkarmak, terfi ettirmek ve madalyalarını dağıtmak için Ramazan ayını seçerdi. Tekrar pek çok seferler devlet, hafif suçular için af kararını Ramazan ayında hayata geçirmişti. Ramazan ayının birinci günü bütün devlet daireleri tatil edilir, gazeteler ise o güne mahsus basılırdı. Ramazanın birinci gününden sonra bütün devlet dairelerinde memurlar nöbetleşe çalışma sistemine geçerdi. Ramazan ayının kışa denk geldiği yıllarda günler kısa olduğu için, devlet kuruluşları yalnızca gece açık olurdu. Okullar da öğleye kadar kapalı tutulurdu.
RAMAZAN PİDESİNİN KALİTE VEFİYATINI PADİŞAH TEST EDİP,ONAYLARDI
Ramazan ayında halkın ana besin unsuru olan ekmeğe,pideye başka zamanlardakinden daha fazla ehemmiyet verilirdi. Ramazan ayı boyunca fırınlarda pişirilecek olan ekmeğin has undan imal edilip beyaz ve pişkin olması gerekmekteydi. Bu yüzden pide ve ekmeklerin numunesi Ramazandan evvel Padişah tarafından incelenerek onaylanırdı.
MÜSLÜMANLARIN “GECE HAYATI”
Balıkhane Nazırı Ali İstek Beyefendi de “Bir Vakitler İstanbul” isimli kitabında, o yılların İstanbul’undaki Ramazanlara dair renkli sahneler anlatıyordu: “Halkın en çok sevdiği ve kutladığı ay, elbet Ramazan ayıydı. Bütün müslümanlar hasretle Ramazanı beklerler, bu ay içinde manevî zevkin en üstünü ile ruhlarını temizlerlerdi. Ramazan’ın coşkusu daha birinci teravih gecesinden başlar, bütün İslamlar, büyüklü küçüklü sevinç ile birbirlerini tebrik ederlerdi. Takip eden günlerde de her teravih sonrası bu tebrikat devam ederdi. İstanbul’da, Avrupa’daki üzere gece hayatı olmadığından, diğer vakitlerde yatsı namazından sonra herkes konutunda uykuya daldığı halde, Ramazan geceleri halk sokaklara dökülür, kahveler, dükkanlar sahura kadar açık bulunurdu.”
İÇKİYE VEDA
Osmanlılarda uzun asırlar boyunca alkol tüketmek, ağır cezalara maruz kalmak manasına geliyordu. Çağdaşlaşma adımlarıyla birlikte ise evvelden çoklukla yalnızca gayri müslimlerin devam ettiği meyhanelere kimi Müslümanlar da masraf olmuştu. Lakin akşamcılar, Ramazan-ı Şerif’e hürmeten içmeyi bırakırlardı. Bunlar üç cins bırakma prosedüründen birini seçerdi. Birbirlerine de “İpci misin, kandilci mi, topçu mu?” diye sorarlardı. Buna nazaran, “ipci takımı” Ramazan-ı Şerif’e 15 gün kala selatin mescitlerinde mahya iplerinin kurulduğunu gördüklerinde, “kandilci takımı” arife gecesi minarelerde kandilleri gördüklerinde, “topcu takımı” ise birinci imsak topunu işittiklerinde içki içmeyi terk ederdi.
Ensonhaber
